Zabytkowa architektura drewniana to europejski ewenement. Na Zachodzie niemal nie spotyka się tak starego i tak dobrze zachowanego drewnianego budownictwa, nawet gotyckiego! Jest ono skarbem Małopolski i to właśnie tutaj zachowało się najlepiej – najpiękniejsze i najcenniejsze obiekty znajdziecie na Szlaku Architektury Drewnianej.
Światowe dziedzictwo
Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce to ponad 1500 km, 255 budowli i zespołów zabudowy. Są wśród nich perełki w skali świata – zabytki wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO: kościoły w Powroźniku, Binarowej, Dębnie Podhalańskim, Lipnicy Murowanej i Sękowej. Wyjątkowe są cerkwie w Owczarach, Kwiatoniu i Brunarach Wyżnych. Wpisany na Listę UNESCO kościół św. Leonarda w Lipnicy Murowanej jest jednym z najstarszych i najcenniejszych kościołów drewnianych w Małopolsce – wybudowany według tradycji już w 1141 roku na miejscu pogańskiej gontyny, z której wedle podań pochodzi tak zwany słup Światowida, wspierający od tyłu ołtarz świętego Leonarda. Powstać zatem mógł na krótko przed II wyprawą krzyżową i na długo przed erą wielkich odkryć geograficznych.
Różnorodność
Kościoły i cerkwie to tylko namiastka niezwykle cennych zabytkowych drewnianych obiektów znajdujących się na małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej. Tworzą go również dwory (Łopuszna, Laskowa), wille uzdrowiskowe (Krynica-Zdrój), zabudowania w małych miasteczkach (Lanckorona, Ojców, Stary Sącz, Muszyna), wiejskie chałupy (Chochołów) i drewniane budowle w stylu zakopiańskim (Willa pod Jedlami, Jaszczurówka). Małopolskie skanseny (Zalipie, Wygiełzów, Nowy Sącz, Sidzina, Zubrzyca Górna, Szymbark, Jurgów) i ich bogactwo – autentyczne chłopskie chaty, pańskie dwory, stuletnie karczmy, czy drewniane wiatraki – sprawią, że przeniesiecie się w historyczną przestrzeń i poczujecie ją wszystkimi zmysłami.
Świątynie wciąż żyją
Małe urokliwe kościółki z pięknymi polichromiami i wysmukłe cerkwie z unikalnym ikonostasem to najbardziej spektakularne drewniane obiekty Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Przede wszystkim dlatego, że wznosili je głównie zawodowi cieśle z najtrwalszych i najbardziej szlachetnych gatunków drewna, używając tylko zdrowych i masywnych okazów, które po ścięciu dokładnie okorowywano, porządnie suszono i pieczołowicie okantowywano. Kościoły i cerkwie stawiano w starannie wybranych miejscach, przeważnie na niewielkich wzniesieniach i otaczano wieńcem drzew. Stoją i pełnią swoją funkcję do dzisiaj – nadal odbywają się w nich nabożeństwa rzymskokatolickie, greckokatolickie i prawosławne. Są wśród nich i takie, które stały się filmowym planem: w cerkwi w Owczarach kręcono „Dom Zły” Wojciecha Smarzowskiego, a w kościółku w Dębnie Podhalańskim sceny ślubu filmowego króla zbójników Janosika i Maryny.
Miasta z drewna
Szlak Architektury Drewnianej intryguje i zachwyca również zabudową świecką. Tłem filmu „Nikifor” o niezwykłym artyście samouku była również uzdrowiskowa drewniana zabudowa Krynicy-Zdroju z willą Romanówka (Muzeum Nikifora). Z kolei kolejnym wyjątkowym miejscem, chętnie fotografowanym przez turystów i znanym nie tylko w Polsce, ale i na świecie jest małopolskie Zalipie. Piękne, malowane motywami kwiatowymi drewniane zalipiańskie chaty, zagrody, płoty czy studnie zachwycą każdego. Obecnie w Zalipiu znajduje się około 20 malowanych domów. Prawdziwe perełki to obiekty stylu zakopiańskiego – w Zakopanem na Szlaku Architektury Drewnianej jest ich 11, głównie wille, między innymi Willa pod Jedlami, Koliba, Harenda czy Witkiewiczówka. Styl zakopiański to również kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce zaprojektowana przez samego Stanisława Witkiewicza, malarza, pisarza i architekta. Na każdym zrobi wrażenie wjazd do Chochołowa – zespół drewnianego budownictwa ludowego w Chochołowie, charakterystycznego dla Skalnego Podhala stanowi o bezcennej wartości historycznej Chochołowa. Domy ustawione szczytami do drogi, tworzą tradycyjny układ wsi, nazwany ulicówką. Piękną, dobrze zachowaną drewnianą zabudową i układem urbanistycznym poszczycić się mogą również małopolskie miasteczka – żywe skanseny, jak chociażby Lipnica Murowana, Muszyna, Stary Sącz, Ojców czy też Lanckorona.
Wśród urokliwych, pięknych drewnianych budynków pamiętających dawne czasy i wciąż opowiadających dawne historie, toczy się współczesne, codzienne życie zapisując dalej na drewnianych kartach nowe opowieści.
W małopolskich skansenach
Nie wszystkie drewniane budowle w Małopolsce miały szczęście i nie wszystkie zachowały się w dobrym stanie. To dziedzictwo zaskakująco delikatne. Bez obecności człowieka, bez toczącego się w nich życia drewniane chłopskie chaty, pańskie dwory, stuletnie karczmy, czy drewniane wiatraki zapadają się i znikają. Małopolska stara się chronić i ratować swoje unikatowe dziedzictwo – małopolskie skanseny na Szlaku Architektury Drewnianej to miejsca, w których drewniane dziedzictwo Małopolski można poczuć wszystkimi zmysłami, gdzie odzyskuje ono swój charakter i piękno. Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu to największy skansen w Małopolsce. Niemal wszystkie jego obiekty są oryginalne – były rozebrane w macierzystej lokalizacji, przeniesione, zakonserwowane i na nowo zmontowane. Prezentują architekturę drewnianą i tradycyjną kulturę ludową lokalnych grup etnograficznych (Lachów, Pogórzan, górali sądeckich) i etnicznych (Łemków, Niemców galicyjskich, Cyganów karpackich). Na powierzchni około 21 ha znajduje się ponad 80 obiektów: zagrody chłopskie, przyzagrodowe wiatraki i kuźnie, tartak i młyny, przydrożne krzyże i kapliczki, XVIII-wieczne świątynie (rzymskokatolicka z Łososiny Dolnej, greckokatolicka z Czarnego, protestancka ze Stadeł), XVII-wieczny dwór szlachecki z Rdzawy otoczony parkiem dworskim. Sąsiadujące z Sądeckim Parkiem Etnograficznym Miasteczko Galicyjskie jest rekonstrukcją fragmentu zabudowy małomiasteczkowej – przybliża atmosferę małych miasteczek dawnej prowincji monarchii austro-węgierskiej z przełomu XIX i XX wieku. Zobaczymy w nim ratusz, karczmę, domy mieszczańskie ze Starego Sącza, dwór szlachecki z Łososiny Górnej, remizę strażacką.
Piękno zaklęte w drewnie
Wszystkie obiekty na Szlaku Architektury Drewnianej są oznakowane tablicami, a dojazd do nich wskazują znaki drogowe. Wiele z nich – zwłaszcza skanseny czy też kościoły i cerkwie w sezonie letnim – są udostępniane zwiedzającym. To niepowtarzalna okazja, aby zobaczyć ich urok i piękno, przenieść się w czasie, poczuć zapach starego drewna, polnych kwiatów i ziół, usłyszeć i zobaczyć już niespotykany gwar i paletę barw, wyciszyć się i odpocząć.
Jeszcze jedna, godna polecenia atrakcja – w obiektach wpisanych na Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce od 2007 roku rozbrzmiewa muzyka. Za sprawą Festiwalu Muzyka Zaklęta w Drewnie, który każdego roku rozpoczyna się kolędami, a kończy koncertem zaduszkowym. Z kolei w miesiącach letnich w ramach Festiwalu wysłuchać można artystów prezentujących rozmaite gatunki, style i klimaty muzyczne. Od folku poprzez jazz, muzykę improwizowaną i eksperymentalną, poezję śpiewaną, aż do muzyki klasycznej. Jest w nim również miejsce na widowiska łączące muzykę z tańcem, czy też wydarzenia dedykowane dzieciom. Kościoły, cerkwie, skanseny, dwory, chałupy to miejsca magiczne, które potrafią przenieść w inny wymiar, szczególnie gdy towarzyszą im dźwięki i kolory.
Dla tych, którzy już teraz chcą zaplanować odkrywanie skarbów małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej czy też z różnych powodów na razie nie mogą sobie na to pozwolić, polecamy animacje zdigitalizowanych w 3D, 20 obiektów Szlaku. Można je zobaczyć na Facebooku i Instagramie Małopolskiej Organizacji Turystycznej, a także kanale YouTube Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce.
foto: Kamil Bańkowski
